«بیات ترک» یا «بیات زند» از آوازهای متعلّق به دستگاه شور است. نت شاهد این آواز درجه سوّم گام شور و نت ایست، درجه هفتم آن است.
در باب وجه تسمیه واژه «بیات»، سخنهای گوناگونی نقل شده‌است. دربحورالالحان فرصت شیرازی آمده‌است: «بیات نام قبیله‌ای از قبایل ترکمن است و مقام بیات یا بیاتی در موسیقی ایرانی و ترکی مقتبس از آهنگهای این قبیله است.»
گروهی معتقدند که اگرچه «بیاتی» مربوط به آهنگهای ترکان و «بیاتی خواندن» به معنی خواندن دوبیتی‌های عاشقانه در موسیقی ترک است، اما آواز بیات ترک از گوشه‌های موسیقی ایرانی تشکیل شده و احتمالاً تسلّط ترکان بر ایران، موجب این انتساب گردیده‌است. عارف قزوینی می‌گوید: «بدبختانه این آواز به بیات ترک مشهور شده در صورتیکه روح ترک اصلاً از این آواز مطّلع نیست».
استاد حسن کسایی بر این عقیده‌اند که «بیات» در اصل «به یاد» بوده‌است و مقصود از بیات ترک یا بیات زند در واقع به یاد ترک و یا به یاد [طایفه یا ناحیه] زند است.
در دل گوشه‌های موسیقی ملّی ایران، حکایت بسیاری ازدردها، رنج‌ها، شادى‌ها، شِکوِه‌ها و امیدهای مردم سرزمینمان، از روزگاران کهن تا امروز، نهفته است.
تنوع گوشه‌ها و نغمه‌ها در محدوده هر یک از دستگاه‌ها و آوازها، امکان بیان اقوال و احوال گوناگون را، برای نوازندگان و خوانندگان ایرانی میسّر ساخته است. با این وجود آنها که با موسیقی ایران انس و الفتی دارند به این راز پی برده‌اند که هر کدام از دستگاه‌ها و آوازهای «ردیف»، زبان بیان پاره‌ای از احوالات انسانی است.
«بیات ترک» در نهاد خود قابلیّتی شگفت‌انگیز برای نیایش‌های عاشقانه دارد. برای همین است که بعضی، نیمه‌های شب را مناسبترین اوقات برای شنیدن این آواز آسمانی می‌دانند. بی‌شک انتخاب گوشه «روح‌الارواح» در بیات ترک توسط موذن زاده اردبیلی برای خواندن آن اذان جاودانه اتّفاقی نبوده‌است و شاید کشف این راز، یکی از رموز ماندگاری این شاهکار نیز باشد.
اگر قول پاره‌ای از بزرگان موسیقی ایرانی را بپذیریم و واژه «بیات» را در واقع شکل تغییر یافته «به یاد» بدانیم، آنوقت می‌توان «بیات ترک» را راز و نیاز و نیایشی دانست به یاد آن ترکِ زیباروی ازلی .
زنده‌یاد روح‌الله خالقی در مورد این آواز می‌گوید: «مرحوم عارف در کتاب خود می‌نویسد که نام این آواز بیات زند است ولی در جای دیگر چنین اظهار نظری نشده است.»
ما هم در اینجا از این آواز با نام «بیات ترک» یاد خواهیم کرد.
آنچه در پایین خواهید شنید، اجرای «درآمد اوّل» بیات ترک در ردیف سازی است. چنانچه پیش از این گفتم، بجای اجرای گوشه‌ها از یک روایت خاص، آنچه را که ـ به گمان من ـ جوهره اصلی هر گوشه است، با سه تار خواهم نواخت. برای دستیابی به آنچه «جوهره‌ی اصلی» گوشه‌ها نامیده‌ام، هر گوشه را در روایت‌های موجود از ردیف، جستجو و مقایسه کرده‌ام تا حالت‌های اصلی آن گوشه را که در روایت‌های گوناگون مشابه است، بیابم. مراجع اصلی من روایت‌های استادان برومند، شهنازی، موسی معروفی، هرمزی، فروتن، دوامی، کریمی، کسایی و شجریان هستند.
در آمد اول بیات ترک
بخش اول : این جمله در آغاز روایت‌های برومند، شهنازی، معروفی و هرمزی، با کمی تفاوت دیده می‌شود.
بخش دوم : در روایت برومند و معروفی با اندکی تفاوت دیده می‌شود.
بخش سوم : برگشت به «نت ایست» (درجه هفتم گام شور) است. این «برگشت» در روایت‌های برومند و معروفی (پس از «بخش دوم») و در روایت علی‌اکبر‌خان شهنازی پس از «بخش اوّل» با اندکی تفاوت دیده می‌شود.
بخش چهارم : حرکت از «نت ایست» به «نت شاهد» بیات ترک است. این بخش، شبیه بخش اوّل است و در روایت‌های برومند، شهنازی و معروفی، با کمی تفاوت دیده می‌شود.
بخش پنجم و ششم : در روایت‌های شهنازی و معروفی با اندکی تفاوت دیده می‌شود. این جمله‌ها در قسمت پایانی گوشه‌ای که در روایت برومند «دوگاه» نامیده شده نیز با کمی تفاوت وجود دارند. گوشه‌ای که در روایت برومند تحت عنوان «دوگاه» نقل شده، در واقع انتهای درآمد اوّل است. گوشه «دوگاه» (اغلب بر وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات) در تمامی روایت‌های سازی و آوازی ردیف، با گوشه روایت شده در روایت مرحوم برومند متفاوت است. حال آنکه جملات پایانی این گوشه (دوگاه در ردیف برومند)، در سایر روایت‌های ردیف سازی، با اندکی تفاوت در انتهای «درآمد اوّل» دیده می‌شوند.
«درآمد اوّل» بیات ترک در ردیف سازی با «نت ایست» (در اینجا نت فا) خاتمه می‌یابد، امّا در روایت‌های ردیف آوازی « درآمد اوّل» بیات ترک با «نت شاهد» (در اینجا سی بمل) تمام می‌شود.
